Μουσουλμανικά τεμένη Δράμας

Τα μουσουλμανικά τεμένη της πόλης που σώζονται σήμερα, είναι το Εσκί τζαμί (Άγιος Νικόλαος), το Κουρσουνλού τζαμί (Αγία Τριάδα), το Αράπ τζαμί (πλατεία Δικαστηρίων) και το Σαντριβάν τζαμί, το κτίριο στο οποίο αργότερα στεγάστηκε η εφημερίδα «Θάρρος» (συμβολή των οδών Αγαμέμνονος και Άρμεν).

Αράπ τζαμί
Στο Διοικητικό κέντρο της παλιάς μουσουλμανικής συνοικίας της Δράμας – στη συμβολή των οδών Μ. Αλεξάνδρου, Κ. Παλαιολόγου και Λ. Λαμπριανίδου – συναντούμε ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης, το Αράπ Τζαμί. Οι πηγές ταυτίζουν το Τζαμί αυτό με το Ακ Μεχμέτ Αγά Τζαμισί, ένα από τα δώδεκα τζαμιά που υπήρχαν στην Δράμα το 1667. Η ταύτιση αυτή όμως είναι εσφαλμένη, καθώς πρόκειται για το «Αράπ Τζαμί», μια ονομασία που συναντούμε σε εργασία ομάδων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης Γυμνασίων της πόλης. Το εν λόγω τζαμί ονομαζόταν και kanli – cami, δηλαδή το τέμενος του αίματος, αφού εκεί οι τούρκοι τελούσαν το έθιμο της περιτομής.
Το Αράπ Τζαμί χτίστηκε κατά τα έτη 1850-1875 και αποτελούσε ένα από τα είκοσι εννιά τζαμιά κατά το τέλος της τουρκοκρατίας, βρισκόταν στον Μαχαλά του Ντερβίς Μπαλή, απέναντι από τα τουρκικά κτήρια διοίκησης και υπαγόταν στα ιερά κτήματα της μουσουλμανικής ιδιοκτησίας. Το 1922 πωλήθηκε σε ιδιώτες και λειτούργησε ως χοροδιδασκαλείο, λεηλατήθηκε όμως κατά την βουλγαρική κατοχή και έπειτα από την απελευθέρωση της Δράμας, φιλοξένησε το Ωδείο της πόλης. Αφού άλλαξε μερικούς ιδιοκτήτες αγοράστηκε από τον πολιτικό μηχανικό κ. Χρήστο Καλογήρου. Το 1977 χαρακτηρίστηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και το 2001 περιήλθε στη δικαιοδοσία του Δήμου Δράμας για να μετατραπεί σε πολιτιστικό κέντρο.
Το Αράπ Τζαμί ανήκει στον μονότρουλο τύπο με υπερώο προς τα εμπρός και η αρχιτεκτονική του το κατατάσσει στην τρίτη περίοδο 1730-1876. Το κτίριο είναι λιθόκτιστο, ορθογώνιου σχήματος, που το στεγάζει οκτάπλευρος τρούλος, ο οποίος καλύπτεται με κεραμίδια βυζαντινού τύπου.
Στο κυρίως κτήριο βρίσκεται ο χώρος με το υπερώο, που οδηγεί προς το μιναρέ, με εσωτερική κυκλική σκάλα προς στον εξώστη του μιναρέ, απ’ όπου καλούσε ο μουεζίνης τους πιστούς στην προσευχή. Στον τοίχο της νοτιοανατολικής πλευράς του τζαμιού υπάρχει μια μικρή κόγχη, το λεγόμενο μιχράμπ, το οποίο “κοιτά” προς την κατεύθυνση της Μέκκας. Ο εσωτερικός διάκοσμος του τζαμιού, αποτελείται από τοιχογραφίες, στην εσωτερική και στην εξωτερική πλευρά της εισόδου.

Εσκί Τζαμί
Η ανέγερση του Εσκί Τζαμί, σύμφωνα με τους ιστορικούς, υπολογίζεται στα τέλη του 17ου αιώνα, γιατί από τότε η πόλη της Δράμας άρχισε να επεκτείνεται έξω από τα βυζαντινά τείχη, από τα οποία ένα μέρος τους σώζεται σήμερα. Ο Ευστάθιος Κυριακίδης, κατέβασε με δική του πρωτοβουλία την ημισέληνο από τον τρούλο του τζαμιού και τοποθέτησε στη θέση της ένα σταυρό. Πρόσθεσε επίσης και μια καμπάνα. Την άλλη μέρα τέλεσε μέσα στο τζαμί την ακολουθία του όρθρου και έτσι το δέσμευσε για να χρησιμοποιηθεί ως εκκλησία, την οποία ο ίδιος αφιέρωσε στον Άγιο Νικόλαο. Γι’ αυτό δε χρησιμοποιήθηκε τότε ως κατάλυμα από πρόσφυγες, όπως έγινε με άλλα τζαμιά.

Κουρσουνλού Τζαμί
Στο κέντρο της Δράμας και στη συμβολή των οδών Αγαμέμνονος και Άρμεν, σώζεται μέρος του μουσουλμανικού τέμενος, το οποίο χρησίμευε ως χώρος έκδοσης της Δραμινής εφημερίδας «Θάρρος» μέχρι την 1η Νοεμβρίου 1981, οπότε διακόπηκε οριστικά η έκδοση. Πρόκειται για το λεγόμενο Κουρσουνλού Τζαμί (αλλού αναφέρεται και ως Σαδριβάν Τζαμί), που βρισκόταν στη συνοικία Ντεμπόι. Οι περιηγητές που επισκέφθηκαν κατά καιρούς την πόλη δεν το αναφέρουν. Φαίνεται πως ήταν ένα συνοικιακό τζαμί, μικρής σημασίας για την εποχή. Σήμερα έχει αναστηλωθεί κι έχει φανεί η πραγματική ομορφιά του, χάρη στον Δραμινό επιχειρηματία κ. Αποστολίδη, ο οποίος διατηρεί την γνωστή εταιρία Raycap.
Παλαιότερα είχε στέγη, πιθανόν τρουλοσκεπή, η οποία είχε επένδυση από φύλλα μολύβδου, όπως φανερώνει και η ονομασία του, (Κουρσουνλού=μολυβδοσκέπαστο).
Στο κέντρο της βόρειας πλευράς του και πάνω από το μαρμάρινο υπέρθυρο της εισόδου προς τον κύριο χώρο, βρίσκεται εντοιχισμένη η κτητορική επιγραφή του. Είναι ένα ορθογώνιο ανάγλυφο που στις δυο άκρες του κοσμείται με ανάγλυφα φυτικά μοτίβα ισλαμικής τεχνοτροπίας. Στο μέσο του υπάρχει αραβογράμματη κουφική επιγραφή, με λέξεις παρμένες από την τουρκική και την αραβική γλώσσα. Διακρίνεται από κάποια τάση αρχαιοπρέπειας τόσο στην επιλογή των λέξεων, όσο και στην επιλογή της φυτικής διακόσμησης. Το κείμενό της κατανέμεται σε τρεις στήλες που η κάθε μια αποτελείται από έξι ορθογώνια διάχωρα.
Από την επιγραφή αποδεικνύεται ότι το Κουρσουνλού Τζαμί ήταν ένα τυπικό τζαμί με στοά και αυλή, ανακαινίστηκε το αργότερο ως το 1807, χορηγός της ανακαίνισης ήταν ο Μεχμέτ Χαλίλ Αγά και την χρονική αυτή στιγμή παραχωρήθηκε σε κάποιο άλλο μουσουλμανικό τέμενος.